ASKERİ FOTOĞRAFCILIK

CENGİZ BAYSU 19/09/2023 - 09:15:35

Her dönemde askeri mahallere giriş yasak olduğu için göze dayanan ve bizlere intikal eden bilgi yok denecek kadar azdır. Fotoğraf makinesinin bulunmasından sonra da çekilen resimler “gizli” gizlilik derecesiyle kozmik odalarda muhafaza edilmiştir. Asker ressamlarımız 19’uncu yy sonlarından itibaren görülmeye başlar. Onlardan da Boğaz’daki tabyanın, top mevziinin durumunu ortaya koyan veya selam atışı, karşılama veya bayrak törenini yansıtan bir eser bizlere intikal etmemiştir.

Fotoğrafçılık, ilk defa Kırım Harbi’nde dokümanter nitelik kazanmış, Fransız ve İngilizlerin çektiği resimler harp mecmualarında yayımlanmıştır. 1915 yılındaki Çanakkale muharebelerine ait Alman arşivlerinde daha detaylı görüntüler mevcuttur. Sarıkamış muharebelerine ait görüntüler ise Ruslar tarafından resimlenmiş hatta kısa metrajlı filmlerle kaydedilmiştir.

Abdülhamit dönemi

II. Abdülhamid’in hazırlattığı albümdeki resimler, durağan sahnelerdir. Kendi zamanında olmasına rağmen 1897 Yunan Savaşı’na ait deniz muharebeleri ve 1912 Balkan Savaşı’na ait kara muharebeleriyle ilgili –hadi çatışma sahneleri olmasın ama- yığınaklanma, ileri hareketler, ateşle keşif, denizaltının sefer yerine gidişiyle ilgili resimler ve trenle sevkiyatı anlatan kısa metrajlı filmler yoktur.

Askeri mahal ve olaylarla ilgili resim ve film eksikliğinin veya yayımlanmasından sarfınazar edilmesinin gerekçeleri;

* Devletin istihbarat konusunda çok titiz davranıyor olması,

* Görevli kişilerin görevlerini yapamadıklarının kesin kanıtı sayılacağı,

* İslami anlayışın resme karşı mesafeli durması nedeniyle okul eğitimlerinde resim derslerine yer verilmemesi,

* Arıza yaparak görevini aksatan gemi, tren veya kara nakil vasıtalarının düşmanın olumsuz kanaat ve istihbaratına meydan vereceği, bu nedenle de çekimi yapılan filmlerin iptal edilmiş olabileceği,

* Savaş sonrasında toplumda infial yaratacak görüntülerin yayılmaması için sansürleme yapılmış olabileceği şeklinde sıralanabilir.

Yurt dışına resmi görevle gönderilen personelimizin yazdıkları raporlarda çizim eksikliği ve resim yokluğu hemen göze çarpar. Oysa ülkemizde görev yapan yabancı sefirler, ataşeler ve aile fertleri birçok olayı resmetmişlerdir.

Fotoğrafçılık

Özellikle II. Abdülhamid devrinde çekilen resimlerde devleti güçlü gösterme avantajı sağlayacak mekân ve araçların tercih edilmiş olduğu görülür. Çekimler öncesinde askerlerin elindeki silahların yağlandığı ve yeni silah görüntüsü verilmek istendiği, bahriyelilere en yeni kıyafetlerin giydirildiği, atların özel seçildiği örnekler çoğaltılabilir. Prof. Dr. Vahdettin Engin, “Abdülhamid’in fotoğrafları geçmişin analiz imkânı veriyor” demiştir. Bu tespite katılmamak mümkün değildir. Yukarıdaki konularla ilgili yazışmalardan ilginç olabilecek bazı örnekler:

1. Fotoğrafçılık öğrenmiş olan Çarkçı Mülazım Nedim Efendi’nin Hamidiye zırhlısının denize indirilirken ve denizdeyken çektiği 200 fotoğrafın takdim edildiğine dair Bahriye Nezaretinin arizası (fotoğraflar çıkmamıştır).

2. Sivas’ta fotoğrafçılık yapan Kapril Kaprilyan ve arzuhalci Batakcıyan Madiros ile Ermeni mektebi Fransızca Hocası Oskoyan’ın erbab-ı fesededen olmaları hasebiyle tahkikat icra edildiği,

3. Fotoğraf sanatını ifa edenlerden, başlangıçta rağbet görmediği için vergi alınmadığı, ancak bunların zamanla servete malik olmalarından dolayı vergiye tabi olmaları gerektiği,

4. Akkâ’da bulunan Ermenilerin fotoğrafçılık yapmaya başlamaları bir fikr-i faside müstenid olmak lazım geleceğinden bu teşebbüsün usul ve nizamına uygun olarak men edilmesi,

5. Beyoğlu’nda fotoğrafçılık yapan İsveç ve Norveç hükümeti tebasından Mösyö Bengram’ın İstanbul’un bazı güzel yerlerinin resimlerini almasına izin verilmesi,

6. 12 seneden beri Paris’te bulunduğu bildirilen ve Dersaadet’e dönmek için ruhsat talep eden Andon’un fesat işlere bulaşmadığı ve Paris’te fotoğrafçılık sanatıyla meşgul olduğu anlaşıldığından ruhsat verilmesinde beis olmadığı,

7. Isparta’dan Burdur’a gelen ve fotoğrafçılıkla meşgul olduğu söylenen Ermenilerden Arapgirli Yazıcıyan Matyos Leon’un şüphe üzerine gözaltına alındığı ve hanesinin alındığı,

8. Fransız fotoğrafçı Mösyö Kilmen’in İstanbul’a gelen Rumeli ahalisinin fotoğraflarını çekerken Şehremanetince tayin olunacak bir zabitin yanında bulundurulması,

9. Abdülhamid’in izinsiz olarak çekilip çoğaltılan fotoğrafının toplatılıp Fotoğrafçı Abdullah’a gerekli cezanın verilmesi,

10. Yunan tebasından olup eşkıyaya kılavuzluk yapan Fotoğrafçı Dimitri’nin Berat’ta üç yıl müddetle kaleye konulduktan sonra Yunanistan’a sürgün edilmesi,

11. Avusturya ve Macaristan vatandaşı Fotoğrafçı İzrail Danil’in Beyoğlu ve Galata Caddesinde yürüyen insanların resim çekmesine izin talebi,

12. Mekteb-i Sultani, Mekteb-i Mülkiye ve Müze-i Hümayun’un fotoğraflarını çekecek olan Fotoğrafçı Abdullah biraderlere gerekli kolaylığın gösterilmesi,

13. Rum ve Ermeni kadınlara yaşmak ve ferace giydirerek resimlerini çeken fotoğrafçının cezalandırılması,

14. Erzurum’daki resmi binalarla içinde mühimmat bulunan yerlerin fotoğraflarının Ermeni ve başıbozuk fotoğrafçılara çektirilmesinin mahzurlu olduğu,

15. Padişah tarafından Amerika kütüphanesine hediye olmak üzere askeri daireler ile İstanbul’un umumi manzarası ve güzel mekânların fotoğrafçı Abdullah kardeşler tarafından alınması,

16. İranlı Fotoğrafçı Rıza Mehdi’nin askeri mekteplerin muallim ve talebelerinin fotoğraflarını çekmesine izin verildiği,

Konunun Gelibolu ile ilgisi

Bu ilgi en çok I. Dünya Harbi’nde ortaya çıkmıştır. Çanakkale muharebeleri nedeniyle Almanlarla işbirliği yapmamız, onlardan teknik destek ve askeri yardım almamızı gerektirmiştir. Her iki ülkenin askerleri istihbarat konusunda harita, pusula, dürbün ve fotoğraf çalışmaları yapmıştır.

1. Gelibolu yarımadasına ait Fransızca haritanın fotoğrafının çekildiği, gerekli Türkçe isimlerin ilave edilip basımı yapıldıktan sonra bir adedi Gelibolu harekât-ı harbiyesine (askeri makamlar) gönderilmiş,

2. Gelibolu cephesinde sinema ve fotoğraf çeken Darülmualliminde Fotoğraf Muallimi Necati Bey, takdire şayan görülerek çektiği filmlerin çıkarılması için askeriyeden boş film istenmiş ve cepheye gidişi nedeniyle harcırah ve masraflarının karşılanması istenmiş.

3. Osmanlı ordusunun harp fotoğraflarını çeşitli Alman gazetelerinde neşredecek olan Almanya Hariciye Nezareti İstihbarat Dairesi görevlilerinden Mösyö John A. Orec’in Gelibolu’ya gidişi nedeniyle kendisine gereken yardımın yapılması ve bir subayın eşlik etmesinin sağlanması emredilmiş.

4. Başkumandan Vekili Namına von Bronzart imzalı tahriratta, Gelibolu Yarımadası’nın 1/100.000 ölçekli Fransızca haritasının fotoğrafla çoğaltılması ve harbin gelişimini takip edebilmek için arazideki isimlerin ilave edilmesi ve bir nüshasının da gönderilmesi istenmiş. (EHT)

5. Muharip devletlerdeki esir karargâhlarının fotoğraflarından koleksiyon teşkil edilmiş. İbrail (Romanya’da Tuna Nehri üzerinde Braila şehri)’de oturan Teodoridi namında birinin Rusya adına vapurlar satın almakta olduğu ve Rusya’nın sabık Viyana Sefiri Schebeko’nun Bükreş’teki temasları üzerine vapurun ve İngilizlerin Gelibolu Yarımadası’ndaki Suvla’yı tahliyeleri sırasında çekilecek resimleri istenmiş. (FR. EHT)

Cumhuriyet dönemi

Bu dönemde Harita Genel Direktörlüğünce Hollanda’nın Koolhaven Uçak Fabrikası imali olan bir adet F.K. 49 model fotoğraf uçağı ve 22 kalem malzeme alımı için sipariş verilmiş. Bu talep için gerekli dövizin de tahsisi yapılmış.

Avrupa gazetelerinde yayınlanmak üzere devlet adamlarının, kumandanların, orduya dair bazı izlenimler ve Yunan vahşetine ait fotoğraflar Roma temsilcisi Hacı Beyefendi’ye gönderilmiş.

Tarih: 23/Ra/1302 Hicri, Dosya: 16, Gömlek: 80, Fon kodu: Y. MTv

Tarih: 07/C/1308 Hicri, Dosya: 1800, Gömlek: 58, Fon: DH. MKT

Tarih: 21/R/1310 Hicri, Dosya: 14, Gömlek: 26, Fon: Y. PRK. ML

Tarih: 03/N/1312 Hicri, Dosya: 35, Gömlek: 1312

Tarih: 25/Ra/1316 Hicri, Dosya: 2, Gömlek: 1316

Tarih: 29/Za/1320 Hicri, Dosya: 139, Gömlek: 42

Tarih: 04/R/1321 Hicri, Dosya: 147, Gömlek: 23

Tarih: 22/S/1295 Hicri, Dosya. 53, Gömlek: 122

Tarih:22/M/1298 Hicri, Dosya. 4, Gömlek: 33

Tarih:06/N/1299 Hicri, Dosya: 17, Gömlek: 577

Tarih:11/M/1308 Hicri, Dosya: 1755, Gömlek: 50

Tarih:03/N/1308 Hicri, Dosya. 128, Gömlek: 4