“Nurettin’dir adı, Biriz tekidir/Müdürümüz çok çalışkan zekidir/Akpınar’ın canı, temel köküdür/Gariplere baba düştü neyleyim/Nice nice Enstitüler kurulur/Çocuklara tatlı, şeker verilir/Hasan-Ali Yücel, elin öpülür/Enstitüme kucak açtı neyleyim”
Yukarıdaki dizeler Amasya’nın Yemişin köyünden Ladik-Akpınar Köy Enstitüsünün 14 yaşındaki öğrencisi Ahmet Alkaç’ın müdür Nurettin Biriz ve enstitü için yazdığı şiirin dizeleridir. Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği (YKKED) 2001 yılında kuruldu. Köy Enstitülerinin kültürel mirasını günümüze ve geleceğe taşımak ve günümüzdeki karşılığını aramak adına yurt çapında çalışmalar yapan saygın bir demokratik kitle örgütüdür. Yerel yönetimlerde enstitü güncelliğine yönelik çalışmalar yapan YKKED; bu amaçla 23 şube ve temsilciliklerinde paneller, konferanslar, çalıştaylar, sempozyumlar düzenlemektedir. Ayrıca Köy Enstitüleri kazanımını gelecek kuşaklarla buluşturmak adına belgeseller, sergiler, hazırlamakta, yayın organı Yeniden İmece dergisiyle, Aydınlanma Onur Ödülü ve Mustafa Necati Öğretmenlik Onur ödülüyle enstitü düşün dünyasına katkıda bulunan aydınlarımızın emeklerini selamlamaktadır. Köy Enstitülü öğrencilerin emekleriyle üretilen ve ülkenin her köşesine eşitlikçi bir anlayışla dağılan 21 Köy Enstitüsüne ait kitaplar yayımlayarak enstitü kültürel mirasını geleceğe taşımaktadır. YKKED şimdiye kadar “Hasanoğlan, Kepirtepe, İvriz, Savaştepe, Ortaklar, Kızılçullu, Gönen, Cılavuz, Çifteler, Beşikdüzü, Aksu, Pamukpınar, Akçadağ” Köy Enstitüleri ilgili ilgili tanıklık ve belgelere dayalı kitaplar yayımladı. YKKED Samsun şubemizin kurucularından arkadaşımız gazeteci, araştırmacı yazar Cemil Baskın titizlikle, belgesel tadında yayına hazırladığı Ladik-Akpınar Köy Enstitüsü kitabı Mayıs ayında okurlarla bulaşacak.
1.1 1942 tarihli Ladik Köy Enstitüsü ve Eğitmen Kursu Hakkında Genel Raporunda Ladik Akpınar Köy Enstitüsünün temeli Havza Kamlık Köy Eğitmen Yetiştirme Kursu ile ilgili bilgiler ile başlıyor. Raporda “28 Mart 1939’da işe başlayıp 17.4.1939’da açılan Kamlık Eğitmen Kursu bin türlü zorluk ve yokluk içinde zorlu ve özlü bir faaliyetin bütün randımanını vermiş, birçok faydalı işler başladıktan sonra 22.10.1939 tarihinde sona ermiştir. Altı ay içinde bu kursun yaptığı büyük bir okul binasıyla bir öğretmen evi, onardığı köy yolları, köy çalışmaları ve Kamlık köyünün köprüleri bu faaliyetin ancak birer örneğidir. 17 Nisan 1940 tarihinde ikinci devresine Kamlık’ta başlayan Eğitmen Kursu o yılın Haziranı başında Ladik’e taşınmaya başlamış ve bu taşınma 28.6.1940’ta bitmiştir. 1.6.1940 tarihinde 3803 sayılı kanunla Ladik Akpınar Köy Enstitüsü kurulmuştur. Enstitünün temelini bu birinci ve ikinci Kamlık Eğitmen Kursu açılmış ve ilk beş pavyonu da ikinci devre kursu yapmıştır” ifadeleri yer almıştır. İsmail Hakkı Tonguç Belgeliği Vakfından edindiğimiz 2 Mayıs 1940 tarihli belge Ladik Köy Enstitüsünün kuruluş süreciyle ilgili önemli bilgiler içeriyor. Belgenin girişinde “Açılacak Köy Enstitülerinden birisi Ladik kaza merkezine iki buçuk kilometre mesafede Akpınar mevkii denilen yerde kurulmak üzere mahaline giderek tahkikat yapan heyetimiz aşağıda arzedilecek kanaati elde etmiştir” denilmektedir. Belgede kuruluş yerinin belirlenmesi sürecine katılan heyet üyeleri Maarif Vekilliği İlk Tedrisat Umum Müdürü İsmail Hakkı Tonguç, Samsun Vilayeti Maarif Müdürü Doğanay…, Samsun Havza Köy Eğitmeni Yetiştirme Kursu Müdürü Nurettin Biriz, Ladik CHP Reisi Şükrü Ecevit, Ladik Belediye Meclisi Azası Nazım Akpınar, Samsun Eğitmen Kursu Eğitim Şefi Samsun İlk Tedrisat Müfettişi Halil Seven, Ladik Maarif Vekili Ahmet Özden’in imzaları var. Belgeye göre “Akpınar mevkii Ladik İstasyonuna 13 kilometre mesafede ve muntazam bir şosenin üzerindedir. Akpınar namı verilen su gerek içme, gerek arazi sulama bakımından bir Köy Enstitüsünün ihtiyaçlarını karşılayacak miktar ve evsaftadır. Bundan başka yakınlarda ayrıca sular da mevcuttur, muhtelif ihtiyaçlar bakımından bu sulardan da istifade etmek mümkündür” denilmektedir. Hazırlanan belgede diğer maddelerde arazi durumunun uygunluğu, satın alınacak yerin fiatlarının uygunluğu, Akdağ yayalarından enstitü ihtiyaçları için yararlanma olanaklarının varlığı tespit edilmiş. Ayrıca enstitü kuruluş sürecinde her tür gereksinmelerinin karşılanmasıyla ilgili olanaklar sıralanarak Köy Enstitüsünün belgede adı geçen Akpınar mevkiinde kurulmasının uygun olacağı kanatına varılmış olduğu ifadeleri yer almıştır. 1.1 1942 tarihli Ladik Köy Enstitüsü ve Eğitmen Kursu Hakkında Genel Raporuna göre Köy Enstitüsü 2500 dekarlık Akpınar Düzlüğü üzerinde kurulmuştur. Bir tek dikili ağacı bulunmayan Akpınar düzlüğünde kurulan tek çadırın etrafında kursun 75 köy delikanlısı enstitünün temellerini atmışlardır. Temellerinin atılmasına 15 Temmuz 1940 tarihinde başlamış ve ilk temel taşı da törenle 15.8.1940 ‘ta konulmuştur.
Ladik Akpınar Köy Enstitüsünün ilk öğrencileri 8.8. 1940 tarihinde enstitüye gelmeye başlayan Amasya, Samsun, Tokat vilayetlerinden gelen 34 köy çocuğu olmuştur. 34 sayısını azlığı o dönemde bölgedeki köylerde beş sınıflı köy okullarının azlığıyla açıklanır. Enstitünün ilk ve bir numaralı öğrencisi Amasya’nın Gümüşhacıköy Kazasının Gümüş köyünden Ali Osman Özaydın olmuştur. Ali Osman Özaydın ilk izlenimlerini “7 Ağustos 1940 ikindi zamanı Ladik’e geldik. Bizi hemen bir depoya götürüp güzel sarı iş elbiseleri, şapka, don gömlek, mintan ve potin verdiler. Onları giymeden önce bana uyacak elbise bulunmaz diye çok korktum. Sonra bir tane bulduk ama gene de bol ve uzun ne olursa olsun sonra belki kalmaz diye ona geyindim. Üstümü başımı iyice düzelttikten sonra hemen pencere camının karanlığında şöyle kendime bir baktım. Bambaşka olmuşum. , derli toplu yakışıklı bir köy çocuğu… Hemen o gün fotoğrafçıya giderek bir resim çektirdim. Köydeki anama saldım. ‘Bak oğlun nasıl değişti, Enstitü yavrusunu görüyor musun? Ulus sayesinde büyük adam olacağım. Sana da bakacağım anam’ diye yazdım” şeklinde not alır. 1942 tarihinde öğrenci sayısı 37 kız, 146 erkek öğrenci olarak 183 olur. Rapor kız öğrenci azlığını “ Cumhuriyet devrine kadar kıza ve kadın hayat hakkı bile tanımayan Osmanlı rejiminin ruhlarda belirttiği ürkek durum enstitülere kız talebe kaydı sırasında kendisini göstermiştir” yorumu yapılmıştır.
Ladik Akpınar Köy Enstitüsü kurulurken imece grubu olarak Çifteler Köy Enstitüsü öğrencileri gelir. Bu durum raporda Enstitüde ilk günlerde Eskişehir-Çifteler Köy Enstitüsünden 20 öğrencinin aramızda bıraktıkları güzel hatıraları derin bir memnunlukla anıldığı özellikle not edilmiştir. Raporda; “Enstitümüzde kuruluşunun 11. Ayında elini başka enstitülere uzatmış yapı işlerinde onların yardımına koşmuştur. Talebemizden 20 kişilik bir grup ile 10 kişilik bir eğitmen grubu 8.7.1941 tarihinde Hasanoğlan Köy Enstitüsüne gönderilmiş ve 19. 8.1941 tarihine kadar bu müessesenin yapılarında çalışarak Akpınar pavyonunu yapmıştır” ifadeleri yer almıştır. Ladik Köy Enstitüsü 25 kişilik imece grubu 18.6.1941 tarihinde Yıldızeli Köy Enstitüsüne giderek kara, fırtınaya, tipiye göğüs gererek yapı işlerinde canla başla yer almışlardır. Ladik-Akpınar Köy Enstitüsünün kuruluş sürecinde görev alan öğretim kadrosu İHT Belgeliği vakfı belgelerinde aşağıdaki gibi verilmiştir. Enstitü ve Kurs Müdürü Nurettin Biriz, Müdür Muavini Osman Ülkümen, Müdür Muavini Saim Tunca, Kültür Öğretmeni Naciye Biriz, Kültür Öğretmeni Leman Tunca, Kültür Öğretmeni Müzeyyen Oytan, Kültür Öğretmeni Nezahat Kayaman, Biçki-Dikiş Öğretmeni Fatma Babacan, Yapıcılık Öğretmeni Esat Türköz, Yapıcılık Öğretmeni Mustafa Sevüktekin, Kurs Eğitim Şefi ve Tarım Öğretmeni Faik Öcalan, Enstitü Ziraat Öğretmeni Süleyman Başer, Demircilik Öğretmeni Hasan Güneysu, Marangozluk Öğretmeni Muzaffer Işık, Marangozluk Öğretmeni Abdullah Aykara, Hesap Memuru N.Sabit Gençaydın, Ambar Memuru ve Daktilosu İhsan Ulusoy, Daktilo Ahmet Teker, Enstitü Doktoru Necmettin Akyay, Sağlık Memuru ve Hasta bakıcı Ali Gür, Askerlik Dersleri Öğretmeni Ali Naki Arıcan.
İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç 25 Eylül 1946 tarihinde görevinden ayrılır. Bakanlıkta değişim başlamıştır. İsmail Hakkı Tonguç Belgeliğinden edindiğimiz 14 Şubat 1947 tarihli enstitünün ikinci müdürü Enver Kartekin’in İlköğretim Genel Müdürlüğüne gönderdiği “Zata Mahsus” yazı enstitü geleneklerini korumaya çalışan bir müdürün öğretmen atamaları konusunda duyarlılığı anlamında çarpıcıdır. Yazıda mezunlarının atanması sürecinde ilgili yasa maddesine göre enstitülerinin temel görevi olduğu ifade edilerek “Enstitü idareleri öğrencileri mezun olmadan önce her çocuğun köyünü incelemekte ve onların yapacakları işleri planlaştırmaktadır. Bu da 39. Maddenin icaplarındandır. Enstitünün bu meseleyi ait hazırladığı rapor numunesi eklice sunulmuştur. Bu incelemeyi yapan Köy Enstitüsü idarelerinin elemanlarının yerleştirmeyi sağlaması tabii hakkıdır. Sonradan yapılacak yer değiştirmelerin de yine Enstitü idarelerinin Milli Eğitim mensupları ile fikir teatisinde bulunarak yapmaları mezunların köylerindeki muvaffakiyetleri için lüzumlu bir şarttır. Bu güne kadar Köy Enstitülerinin yetiştirdiği mezunları köylerde birer varlık göstermesi ancak 17 yaşındaki enstitü mezunun enstitü ile işbirliği yapmasından ve yalnız bırakılmamasından ileri gelmektedir. Yıllardır bu işin içinde çalışmış ve ömrünün mühim bir kısmını bu Milli davaya harcamış bir eleman olarak kanaatlarımı Yüksek Makamınıza saygı ile arzederim” denilmektedir. Bu belge; günümüz eğitim fakültelerinin enstitülerin bu geleneklerinden çok şey öğrenmeleri gerektiğinin altını çizmeliyiz. 8.Kasım 1947 tarihinde bakanlıktan Akpınar Köy Enstitüsü Müdürlüğüne yazılan bir yazıyla bakanlık enstitülü öğretmenlerin atamasını tümüyle üstlenir. Köy Enstitülerinin özgün bir kazanımı da bu şekilde sonlandırılır.
SONUÇ
Sayın Cemil Baskın’ın yıllardır süren araştırma ve belgeleriyle Ladik-Akpınar aydınlığı YKKED tarafından okurlara sunuluyor. Kitabı okurken Ladik imecesinin önemli ismi kurucu müdür Nurettin Biriz’i saygıyla selamladım. Ladik-Akpınar eğitim kadrosunda yaklaşık on farklı Köy Enstitüsü kitabını hazırlanma süreçlerinde bulunduğum için tanıdık pek çok isimle karşılaştım. Enstitü dönemi sonrası Ortaklar İlköğretmen Okulunda öğretmenlerim olan Esat Türköz ve Rüstem Gündüz’ün Ladik imecesinde yer aldıklarını gördüm. “Kızılçullu Köy Enstitülü Yıllar” kitabını hazırlarken adı kitapta çokça geçen Enver Kartekin’in Ladik’te ikinci müdür olarak görev yaptığını, Hasanoğlan Köy Enstitüsü müzik öğretmeni Hidayet Sayın’ın, “Pamukpınar Aydınlığı” kitabını hazırlarken karşıma çıkan Sami Avlaç, Kepirtepe Köy Enstitüsü Öğretmeni Fikret Madaralı ve Cumhuriyetin ilk kuşak aydınlık öğretmenleriyle kitapta karşımıza çıkıyor. Kitabın tasarımını yapan arkadaşım Rıfat Güler’e ve kitabın yazarı, değerli dostum Cemil Baskın’a bu değerli çalışma için teşekkür ediyorum. Köy Enstitülerinin 84. Yıl kutlamaların tüm ülkede yaygın bir şekilde kutlanıldığı, eğitim sisteminin tüm boyutlarda iflas ettiği ülke koşullarında Ladik-Akpınar aydınlığını topluma sunan belgesel kitabın eğitim ve kültür dünyamıza katkı yapacağına inanarak Ladik imecesinde yer alan herkese 17 nisan güneşi ile saygıyla selamlıyor.
